Siedmiogrodzka jaskinia Büdös (Cuchnąca) znana jest nie tylko z powodów geologicznych czy też dlatego, że mieści się tam mofeta (o innej mofecie było tu) ale także dlatego, że służyła okolicznej ludności jako miejsce samobójstw.

Jama nie jest pochodzenia naturlanego, wydrążono ją jako element działającej tam kiedyś kopalni siarki. Po tym jak zakończono wydobycie tego minerału jaskinia służyła celom leczniczym, i dzisiaj znajdują się w niej ławy dla pragnących poddać się korzystnemu działaniu wydobywających się z niej gazów.

Wejście do jaskini, źródło: wikipedia

W takiej mofecie gazy mają działanie lecznicze gdy oddziaływują przez skórę, wdychane powodują śmierć. Tak właśnie popełniano tam kiedyś samobójstwo: parę haustów powietrza przy ziemi kończyło życie.

Ciekawe, że niejednokrotnie umrzeć tam szli tam starzy ludzie pragnący swoją śmiercią ulżyć rodzinie żyjącej w nędzy. Miało to cały rytuał: pożegnalna kolacja z kurą i palinką, odświętna odzież, samotne wyprawa do jaskini, ubranie pozostawione przy wejściu do jaskni, wyciąganie ciała bosakiem. Samobójców grzebano niedaleko wejścia do jaskini.

Tak zresztą bywało w wielu społecznościach żyjących w skrajnym niedostatku: starzy ludzi nakłaniano by poszli umrzeć na górę, zostawiano ich w szałasie poza wsią, mordowano rytualnym kijem czy też duszono sznurem (przykłady podaję za opracowaniem na temat jaskini, z którego zaczerpnąłem większość podanych tu informacji [HU]).

Na temat rytuału samobójstwa z nędzy oszczędną a zarazem wstrząsającą nowelę napisał węgierski pisarz Ferenc Sánta pt. Było nas wielu (Sokan voltunk). Ten straszny obyczaj przedstawiony jest tu nie tylko jako okrutny akt przymusu społeczności ale zarazem jako dramatyczna ofiara złożona w celu umożliwienia przeżycia przez najbliższych.

Poniżej zamieszczam tłumaczenie noweli. Na jego publikację dostałem zgodę spadkobierców autora i choć blog pisany jest pod licencją Creative Commons ewentualna republikacja tekstu wymaga ich osobnej zgody.

A sama jaskinia, jakby ktoś chciał się tam wybrać, mieści koło Băile Bálványos (węg. Bálványosfürdő).

Ferenc Sánta. Było nas wielu

Już trzeci dzień głodowaliśmy, od dwóch tygodni jedliśmy tylko raz dziennie. Matka wydzielała nam już tylko po garstce kaszy kukurydzianej. Garstka kaszy, dwa kęsy, i niczego więcej do następnego dnia. My, dzieci, we czworo leżeliśmy na łóżku pod kocem. Tam się nawzajem grzaliśmy i nie łaziliśmy nikomu pod nogi. Ojciec nie chodził już na dniówki w polu. Dość się napróbował. Dużo było biedaków, mało gospodarzy, dla niego nie starczyło pracy. Siedział przez cały dzień na małym korcu koło pieca. Z rzadka podchodził do nas i zaczynał opowiadać bajkę. Ale tak jak nagle podchodził tak i nieoczekiwanie przerywał. Zwykle mówił wtedy „Jutro dokończę”. I z tym znów zatapiał się w swoich myślach. Nigdy nie kończył. Nie żałowaliśmy. Tyle milczał w trakcie opowiadania, że i lepiej było kiedy siedział na swoim miejscu.

Głód to wielka rzecz. Kto nie go doświadczył ten nie wie. Kiedy dostaliśmy naszą garstkę kaszy i jeszcze na gorąco ją pożeraliśmy, wyskakiwaliśmy z łóżka, łapaliśmy wielką deskę, na której matka dzieliła kaszę i jak kto mógł, palcami, nożem, zdrapywaliśmy z niej co tylko się dało, i jedliśmy. Mimo, że więcej było tam drzazg niż jedzenia. W taki głód każda gęba się liczy. Im więcej tym większy problem. A nas było przecież dosyć.

Pewnego wieczoru dziadek, który miał ponad siedemdziesiąt a może nawet ponad siedemdziesiąt pięć lat, nie zjadł swojej porcji ale przyniósł ją nam do łóżka. Dużą, pomarszczoną dłonią rozdzielił jedzenie pomiędzy nas a my rzuciliśmy się na nie jak kurczaki. Nie zastanawialiśmy się czemu daje nam swoją porcję, niczego nie mówiliśmy. Patrzyliśmy tylko zdumionymi oczymi – i jedliśmy. Jeden ojciec zabrał głos. Spojrzał zapadniętymi, szarymi oczyma na dziadka. Potem odwrócił się do ognia w piecu i powiedział: Z pewnością dobrze robicie, ojciec. Też pomyślałem, że ma rację, nawet jeśli mało było tego to i tak dobrze było dostać ten dodatkowy kęs, nic innego mi do głowy nie przyszło. Dziadek dalej wyskrobywał resztki kaszy z miski i jakby sam do siebie cicho powiedział.

-Tak uważasz Ferkó?

-Tak!, odpowiedział ojciec.

Matce wypadła z rąk balia, a my wszystcy spojrzeliśmy w jej stronę.Z przerażeniem na twarzy patrzała na rozmawiających, to na ojca, to na dziadka, jakby jej samej tu nie było. Potem jej wzrok spotkał się ze wzrokiem ojca i powoli odwróciła się jak wtedy gdy uświadamiała sobie, że wtrąca się w sprawy nie dla kobiet. Dziadek wytartł dłonie w spodnie. Potem zaczął poprawiać nam poduszkę pod głowami. Robił to tak wolno i starannie jakby był niańką lub przynajmniej matką. Jego ręce były jeszcze pod naszymi głowami kiedy odwrócił się i ruszył ku ojcu. Kiedy doszedł do pieca, pochylił się i zaczął łamać gałęzie. Jedną po drugiej, starannie je układał a kiedy skończył odezwał się do ojca.

-W przyszłym roku spróbuj ćwiartki pola Andrása Kácsy. Inaczej i tak nie da. Dobra ziemia ten Fehér Martok, wtedy możesz uprawiać pole Feriego.

Ojciec nie patrzał nie niego, włożył coś między zęby i żuł.

-I przemyśl to co ci powiedział Jani Tótos. Woźcie wodę mineralną do miasta. Za trzy lata możecie mieć konie.

Ojciec tylko milczał. Stara gadka dziadka. Woda mineralna i Fehér Martok. Kiedy indziej ojciec nie pozwoliłby mu skończyć, ale teraz milczał a my ze zdziwienia zupełnie nie wiedzieliśmy co powiedzieć. Dziadek też pewnie pomyślał, że daremnie próbuje bo wstał i położył rękę na ramieniu ojca.

-W takim razie, nie zwlekajmy, Ferkó, synu, słyszysz mnie?

Ojciec wstał, wzdrygnął się nieco i spojrzał na niego jakby mówił do matki.

-Gotujcie się. Resztą ja się zajmę.

Widziałem, jak matka stoi w drzwiach i płacze, jakby była na pogrzebie, i jak ojciec wstaje, sięgą do wieszaka, zdejmuje kurtkę i futrzaną czapkę. Jednocześnie jakby zdejmował ją i nie zdejmował, zachowywał się jak ktoś kto wie, że czeka go bicie jak czegoś nie zrobi. Zarzucił sobie na ramiona kurtkę, choć nie miał tego w zwyczaju, i nie oglądając wyszedł przez drzwi.

Byłem już wtedy sporym chłopakiem i patrzałem co to wszystko się dzieje. Patrzałem aż naraz poczułem koło siebie dziadka.

-Słuchaj tylko, to gniazdo, które pokazałem ci na zboczu Bálványosu przyniesiesz potem?

Patrzał na mnie i wyglądał jakby płakał.

-A tę gałąź bzu co jest dobra na procę zetniesz?

Patrzałem i nie wiedziałem co myśleć.

-A na wiosnę wykurzysz tego pięknego, silnego lisa co ci go pokazałem? Zrobisz to, Ferike?

Patrzałem i nie mogłem zdecydować czy ma łzy w oczach. Spojrzałem na matkę ale nie spotkałem jej wzroku. Zwróciłem się do dziadka.

-Co ci jest, dziadku?

Nie patrzał na mnie. Trzymał fujarkę, którą wyciągnął spod poduszki, dotykał jej dziurek, głaskał, jakby to nie on ją kiedyś zrobił. Podniósł do ust ale zanim w nią dmuchnął, odłożył. Podszedł do matki.

-Daj mi niedzielne ubranie, Anno.

Dotąd wszystko było dość dziwne ale teraz wogóle nie wiedziałem co myśleć o zachowaniu ojca, matki, dziadka. Bo matka otwarła skrzynię i po kolei wyjmowała odświętne ubranie dziadka. Portki, koszulę, pończochy. I tak uprzejmie mu je podawała nie jak ktoś komu kazali ale jak wtedy kiedy nas, dzieci, ubiera do kościoła. Dziadek wszystko to ubrał. Przetarł twarz wodą i usiadł do stołu. Wyglądało to jakby przyszedł w gości. Nie patrzał ani do góry ani do dołu tylko tak siedział sam w sobie, ręce położył na kolana, raz i drugi pociągnął nosem i tylko wtedy się ruszał kiedy obcierał nos wierzchem dłoni. Nie patrzał ani na matkę ani na mnie.

Matka nalała wody do dużego garnka i wstawiła go na ogień. Po co jednak, nie wiedziałem. Bo  przecież kaszę wcześniej zrobiła, żeśmy już ją zjedli. Bo ojciec oko by jej chyba wybił gdyby znów nastawiła kaszy. Tak jej nieraz groził kiedy z litości próbowała ukradkiem dać nam coś więcej do jedzenia.

Kiedy wrócił ojciec, matka i dziadek dalej zachowywali się jak dotąd. Jedno udawało gościa a drugie gotowało mu wodę. O ojcu od razu widać było, że musiał strasznie kombinować. Pod pachą miał kurę, ładną, nakrapianą, w ręku palinkę. Te rzeczy mógł tylko dostać na kredyt, sam nie wiem kto mógł być taki głupi by mu je dać. Kurę wręczył matce, palinkę postawił przed dziadkiem. Zdjął kurtkę i usiadł do stołu jak ktoś kto od świtu pracował. A przecież przez cały dzień tylko grzał się przy piecu.

Milczeli kiedy kura się gotowała. Ojciec obcinał paznokcie scyzorykiem, dziadek pił.

Z garnka wydobywał się taki zapach, że aż ślina zbierała mi się ustach, szturchaliśmy się pod kołdrą, poprawialiśmy nogi by było miejsce dla garnka. Nie dostaliśmy jednak ani kęsa. Dziadek zjadł wszystko do ostatniego kawałka. Popatrzał na nas i w pewnym momencie chciał nam coś dać. Ale ojciec chwycił go za rękę wyraźnie zły na niego.

-Ich zostawcie, jedzcie, to wszystko dla was.

Gdyby wszystko co robili nie było tak głupie i niezrozumiałe jak nigdy dotąd, na pewno bym się rozpłakał. Ale tak ze zdziwienia nie byłem w stanie. Gapiłem się tylko dziadek je, jak rozrywa palcami mięso spuszczając wzrok tylko gdy poczułam na sobie wzrok ojca. W tym wzroku było lanie, wielkie lanie. W ciszy jaka obsiadła dom słychać było tylko sapanie i mlaskanie dziadka. Zjadł wszystko, do ostatniego kawałeczka.

Matka zaczęła sprzątać ze stołu ale dziadek nie czekał aż skończy, wstał, wziął buty, kurtkę i siekierę. Ojciec stał za nim z wyciągniętą twarzą jak się stoi przed księdzem. Nagle dziadek podszedł do drzwi jakby się bał, że ktoś mu je zamknie. Otworzył, na wpół był już na zewnątrz kiedy nagle uspokoił się i zawrócił. Wstydliwie, jak to robią podczas lamentowania na pogrzebach, zaczął gładzić wąsy. Widziałem teraz, że trochę płakał. Spojrzał na matkę a potem na mnie. Matka podeszła do mnie. Ubrała mnie, ojciec nie sprzeciwił się mimo, że nigdy przedtem na to nie pozwalał.

Wyszliśmy w ciemność. Noc była pełna gwiazd. Zimno było bezlitosne, powietrze jakby zamarzło. Ojciec stał z gołą głową, ja w kapciach brata i nie myślałem o tym jak marznę. Wszystko to było tak strasznie dziwne, płacz ściskał mnie za gardło jak w chwilach kiedy jest jakiś wielki problem, dom się pali albo mnie ktoś pobił. Nie spuszczałem oka z postaci dziadka. Stał na schodkach prowadzących na ganek. Jedną rękę miał w kieszeni, drugą trzymał mocno siekierę jak kiedy człowiek boi się niedźwiedzia. Właśnie tak. Tak to właśnie było. Ojciec stał nieruchomo. Patrzył w inną stronę a przecież wiele nie było widać. Po dłuższym czasie dziadek przerwał ciszę.

-Jutro rano przyjdźcie, wszystko tam zostawię.

Ojciec tylko głowę odwrócił w stronę nieba jakby liczył gwiazdy. Dziadek powiesił sobie siekierą na ramieniu i pożegnał się.

-Z Bogiem, synu.

Ojciec poruszył się, spojrzał na ziemię i rzucił jakby do niej mówił.

-Z Bogiem.

A kiedy dziadek ruszył bardzo cicho dodał.

-Uważajcie na siebie.

Patrzałem za dziadkiem kiedy ruszył drogą w stronę zauąka, chciałem krzyknąć, że nie pożegnał się, krzyknąć „Z Bogiem”. Już chciałem popędzić do niego kiedy zatrzymał się. Przestępował trochę z nogi na nogę aż wreszcie zawrócił. Ledwo było go słychać jak poprosił.

-Ferike … Pozwólcie, niech mnie odprowadzi …choć troszkę!

Ojciec obejrzał mnie od od futrzanej czapki na mojej głowieaż po buty jakby dopiero teraz mnie zauważył.

-Pędź do dziadka!

Dziadek stał nieruchomo i kiedy dobiegłem do niego, chwycił mnie za rękę. Ruszyliśmy zupełnie jak wtedy gdy szliśmy na maliny i po drodze opowiadał mi bajki, pokazywał to i tamto, jak zbierać jajka, szukać miodu, gdzie można znaleźć kozibród czy inne zioła. Ale teraz niczego nie mówił. Szedł bardzo powoli i mocno ściskał mi rękę jak wtedy kiedy w bajce był ważny moment. Potykałem się idąc przy nim bo patrzałem na niego i nie mogłem zdecydować, oszalał czy też coś mu się stało, i chciałem powiedzieć mu by tego nie robił bo zaraz będę płakać. Zatrzymał się przy płocie. Kucnął. Patrzał przez chwilę a potem trzy razy splunął na krzyż jak to robią przy nowonarodzonym albo chorym dziecku by odgonić nieszczęście. Pocałował mnie, czego przedtem nigdy nie robił, i jakimś brzydkim, ochrypłym głosem powiedział.

-Wracaj i powiedz matce, żeby cię pilnowała bo mnie już nie zobaczysz.

Wyprostował się szybko jakby go ktoś zawołał. Więcej nie spojrzał już na mnie i zanim się obejrzałem ledwie go było widać w śniegu, który w międzyczasie zaczął padać, szedł i znikł między drzewami gdzie już się zaczynał las. 

Ojciec stał tam gdzie go zostawiłem. Tak samo patrzał w niebo, posłał mnie do domu samego.

Mali już spali, matki nie było w izbie. Usiadłem na miejscu dziadka i kiedy ojciec wszedł spytałem, bo już dalej nie mogłem tego trzymać w sobie: dziadek kiedy wróci?

-Wtedy kiedy nie będziesz się pytał! – odpowiedział i był bardzo zły. Oczy mu się zwęziły, chodził tam i z powrotem jak skuty łańcuchem niedźwiedź trzymany przez człowieka z kijem. Brał to ręki to i tamto ale zaraz odkładał, aż wreszcie usiadł na korcu. Zaczął patrzeć się na ogień. Kiedy matka przyniosła gałąź zaczął dokładać drewno do ognia. Tylko kładł i kładł. Zrobił w piecu taki ogień jakiego jeszcze nie widziałem. Płomienie wychodziły górą, strzelały w drzwiczkach jak pioruny, iskry kręciły się, sypały jak ogień piekielny. Cały piec skrzypiał i stękał. A on tylko siedział i dokładał do ognia z takim strasznym wyrazem twarzy, że aż pomyślałem, że jak tylko mrugnę to mnie na pewno zatłucze na śmierć.

W drzwiach rozległo się tupanie, matka wyszła przyjąć gościa i wróciła z Ignácem Csűrösem. Dziadkiem Kelemena, kolegą dziadka.

-Dobry wieczór!

-Witajcie – powiedział ojciec ale nie poruszył się tylko zamknął drzwiczki od pieca. Matka przetarła krzesło i dziadek Ignác usiadł opierając się na lasce. Nikt się do niego nie odzywał, a widziałem, że strasznie chce rozmawiać. Kręcił się, chrząkał, mrugał starymi oczami a że długo nikt na niego nie zwracał uwagi, w końcu sam się odezwał.

-Gdzie jest twój ojciec?

Ojciec nie patrzał na niego.

-Widzicie, że go tu nie ma.

Dziadek Ignác wyciągnął tytoń ale potem jakby zapomniał czego chciał i nie zapalił. Rozejrzał się. Popatrzał na nas, na twarz matki, w końcu na krzesełko gdzie zobaczył ściągnięte powłoczki dziadka. Jakiś czas się im przypatrywał, potem zaczął gmerać w trepach swoją haczykowatą laską i nie patrząc na nas zapytał.

-Czy to prawda, że poszedł?

Ojciec podniósł głowę.

-Niby dokąd? – zapytał i spojrzał dziadkowi Ignácowi prosto w oczy.

-Do Cuchnącej – odpowiedział.

Serce mi walnęło jakby mnie ktoś uderzył. W gardle zrobiło mi się tak sucho jakby mi zawiało do gardła. Kołdra zrobiła się gorąca jak rozpalone żelazo.
Och, Cuchnąca jaskinia. Ci co tylko łyk powietrza tam zaczerpnęli dusili się natychmiast. Stamtąd się żywym nie wychodzi. Jak wleci tam ptak to już nie wyleci, zdycha. Dziadek też umrze. Kiedy odchodził ojciec powiedział mu by uważał na siebie. A on nie wróci. Tam właśnie poszedł, i ojciec tego chciał, i matka się temu nie sprzeciwiła – o ile sami go tam nie posłali. Oj, mój Boże, dziadek! A oni nie lecą za nim, nie próbują nawet go zawrócić, a ja też nie mogę. Miesiąc temu ktoś  opowiadał o jaskini, że tak to jest, że tak trzeba. A ja nie wiedziałem, że to też to robią, że tak go szykują. I to akurat mój dziadek. O Boże, gdzież on może być teraz? Na pewno minął już Uzonkę. Pewnie ławy świerkowe też. A tam bywają wilki, żeby tylko nic mu się nie stało, żeby go tylko żaden nie zaatakował. Płacz mnie porwał, tchórzliwie, zarkałem tylko by ojciec nie zauważył.

Ojciec spojrzał na dziadka Ignáca.

-Skąd to wiecie?

-Áron, syn, powiedział mi. Mówią, że byłeś w karczmie po palinkę. Kurę też widzieli u ciebie.

-Prawda – odpowiedział ojciec, i znów był taki jak przedtem. Nawet otworzył drzwiczki pieca by sprawdzić ogień.

-Dawno poszedł?

Ojciec więcej już nic nie powiedział. Przestał zwracać uwagę na Ignáca Csűrösa. Matka odezwała się, głos ledwo przechodził jej przez gardło.

-Będzie to już z kwadrans.

Dziadek Ignác kiwnął głową, wstał i ruszył do wyjścia. W otwartych drzwiach odwrócił się, spojrzał na nas i spytał matki.

-Pocałował ich?

-Żadnego – odpowiedziała matka i zaczęła ocierać oczy fartuchem.

Kiedy matka wróciła, usiadła i zaczęła szyć. W ojca znowu coś wstąpiło bo napalił jeszcze bardziej niż poprzednio. Nie byłem w stanie się odezwać, niczego też nie mówiłem. Zasnąłem od wielkiego płaczu.

Ojciec wstał rano. Wyglądał jakby oka nie zmrużył przez całą noc.

-Zbieraj się, idziemy do lasu naciąć drzewa.

Miał rację bo w domu nie było już w ogóle drewna, wszystko spalił w nocy. Do południa cięliśmy drzewo, a mnie po głowie wciąż chodził dziadek. Nie wiem o czym myślał ojciec ale ani razu mnie nie uderzył choć przecież nawet zaciąłem się w palec.

Kiedy powiedział „idziemy” ruszyłem w kierunku ścieżki. Zawrócił mnie „Nie tędy!” I ruszyliśmy skalistym zboczem w stronę Cuchnącej. Serce mi wyło jak dzwon bijący na trwogę. Szedłem śladami ojca. Nie trzymał mnie za rękę jak to zwykle robił dziadek.

U wejścia do jaskini zobaczyliśmy wszystko. Pięknie złożone koszula, portki i kurtka, wszystkie rzeczy dziadka. Na samej górze leżała futrzana czapka przyciśnięta dużym kamieniem. Siekierę zabrał ze sobą. Taka mała była ta kupka jakby nie były to rzeczy dziadka. Wyglądały jakby były za małe dla niego.
Ojciec pochylił się i zaczął po kolei podawać mi wszystko. Gdy sięgnął po czapkę coś z niej wypadło i potoczyło się daleko po śniegu, zobaczyliśmy co to: było to udko kury. Nie byłem w stanie ruszyć się po nie. Ojciec podniósł je. Ważył je na ręku a potem delikatnie, łagodnie jakby to był pisklak wsunał mi do torby. Podszedł do mnie. Dotąd nigdy tego nie robił, a teraz wierzchem dłoni pogładził mnie po twarzy.

-W domu zjesz – powiedział – teraz jest zamarznięte.

Nie wspomniał, że w domu jest nas więcej rodzeństwa, bo wiedział, że byłem ulubieńcem dziadka.

Niżej, bliżej dna jaskini, czerniła się inna kupka rzeczy. Rozpoznałem je. To były rzeczy Ignáca Csűrösa. Dotąd nikt nie przyszedł po nie, a może i potem nikt się nie pojawi, bo widać było, że to dziura na dziurze, nikt nie dałby za nie złamanego grosza.