Hanna Szenes to niezwykła postać a jej niedawno odsłonięty pomnik skłania do zadawania niewygodnych pytań. O tym mówię w najnowszym odcinku podcastu Radio Polonia Węgierska (18:55)
Niedawno odsłonięty pomnik Hanny Szenes nie jest jej pierwszym upamiętniem w mieście bo jej mini-pomnik wykonał wcześniej Mychajło/Mihály Kołodko, jej imieniem nazwano też niewielki placyk w siódmej dzielnicy. ale ten pomnik jest najbardziej znaczący i prowokujący do pytań wykraczających poza postać samej Hanny Szenes.
Była ona węgierską Żydówką. Wyemigrowała do Palestyny w 1939, gdzie pracowała w kibucu oraz wstąpiła do żydowskiej podziemnej organizacji wojskowej Hagana (Palestyna znajdowała się wówczas pod kontrolą brytyjską). W 1943 roku wstąpiła do brytyjskiej armii, trafiła tam do Special Operations Executive – agencji do działań dywersyjnych na terenie okupowanej Europy. W sumie do tej agencji zwerbowanych było siedemnastu węgierskich Żydów.
W 1944 roku zrzucono ją wraz z kilkoma towarzyszami do Jugosławii. Mieli wspomagać działania partyzantów oraz w miarę możliwości podjąć działania w celu ochrony żyjących jeszcze węgierskich Żydów. Niestety, złapano ją podczas przekraczania granicy węgierskiej. Mimo tortur nie podała kodów do radia, które przy niej znaleziono ani szczegółów misji. Rozstrzelano ją w Budapeszcie 7 listopada 1944 roku.
W Izraelu od lat jest bohaterską. Wiersze, które pisała, omawiane są w szkołach. Na Węgrzech, do niedawna, była nieznana. Nowy pomnik pewnie pomoże to częściowo nadrobić.
I tu właśnie pojawiają się pytania. Bo Hanna Szenes była członkiem armii będącej w stanie wojny z Węgrami, innymi słowy, była zdrajcą, wrogiem. Jak można wrogowi oficjalnie stawiać pomnik?
Można jeśli się dawną wojnę przewartościuje (ktoś był może wrogiem ale racja była po jego stronie), Węgry tego jednak dotąd nie zrobiły. Ocena udziału Węgier w wojnie nie jest przedmiotem dyskusji. Przyznając, że Węgry ją przegrały unika się zajęcia pozycji wobec tej kwestii. Ten pomnik wiele tu nie zmieni, pokazuje tylko nieco schizofreniczne podejście do niej.
A takich postaci jak Hanna Szenes jest więcej. Poza jej towarzyszami z Palestyny jest przecież paru węgierskich naukowców, którzy wzięli udział w tworzeniu bomby atomowej, jest Pál Ignotus, dziennikarz sekcji węgierskiej BBC w czasie wojny, jest służący w armii amerykańskiej pisarz György Faludi i szereg innych. To i dziś zdrajcy i wrogowie czy też może stali po słusznej stronie? A może najprościej dalej tymi pytaniami się nie zajmować.
Pomnik Hanny Szenes na placu Széna, źródło: WikipediaPomnik Hanny Szenes autorstwa Mychajło/Mihály Kołodki na placyku jej imienia w siódmej dzielnicy, źródło: Köztérkép
Są pomniki, które nie wzbudzają żadnych emocji, które ledwie kto zauważa. Takim pomnikiem jest na przykład postać na koniu przed budapeszteńskim parlamentem. Dużą pizzę temu kto powie, kogo on przedstawia, małą pizzę temu, kto mu się choć raz przyjrzał. Gdyby go przeniesiono w inne miejsce, pewnie byśmy nawet tego nie zauważyli*.
Są też inne pomniki, które nie pozwalają przejść obojętnia a raczej pobudzają do reakcji. Najlepszym przykładem będzie tu jeden z najmniejszych pomników w Budapeszcie, może też jeden z najbardziej powściągliwych, czyli Buty nad Dunajem znajdujący się pomiędzy parlamentem a mostem Łańcuchowym.
Upamiętnia on Żydów – ofiary Holocaustu, którzy zginęli rozstrzelani w tym miejscu nad Dunajem przez strzałokrzyżowców na przełomie 1944 i 1945 roku. Tych ofiar było kilka tysięcy. Buty symbolizują to co pozostawało nieraz po zamordowanych, których ciała wpadały do rzeki.
Pomnik w tej formie zaproponował reżyser filmowy Can Togay. Wykonał go rzeźbiarz Gyula Pauer. Monument odsłonięto 16 kwietnia 2005 roku, tego dnia na Węgrzech obchodzi się upamiętnienie Holocaustu i miejsce ma Marsz Żywych, który wówczas rozpoczął się od butów.
Mimo, że w Budapeszcie stoi więcej pomników ofiar Holocaustu, i to w dodatku większych rozmiarem od Butów, to jednak to ten pomnik wywołuje reakcje. Podam parę przykładów.
Kiedy parę lat po odsłonięciu pomnika w 2009 roku brytyjska artystka Liane Lang, w ramach swoich działań mających na celu reinterpretację pomników w przestrzeni publicznej, umieściła rękę wykonaną z lateksu w dziobie turula w dwunastej dzielnicy (pisałem o tym tu – to swoją drogą też przykład pomnika prowokującego reakcje), parę dnia później ktoś umieścił w Butach świńskie nogi.
Turul z ręką w dziobie, źródło: VastagbőrŚwińskie nogi koło butów, źródło: Vastagbőr
Z drugiej strony, a było to już w 2020 roku, kiedy dyrektor Muzeum Literatury Szilárd Demeter, w swoim felietonie zamieścił szereg szokujących sformułowań („Europa to komora gazowa Györgya Sorosa: z kapsułek multikulturalnego społeczeństwa otwartego sączy trujący gaz, który jest śmiertelną trucizną dla europejskiej formy życia. (…) György Soros jest liberalnym führerem” itd.) protestujący przeciwko tym słowom odwołali się do pomnika. W trakcie demonstracji przed muzeum recytowano wiersze przed rozstawionymi na chodniku butami.
Demontracja przed Muzeum Literatury, źródło: Magyar Narancs
Naddunajskie buty udowadniają, że nawet pomnik wykonany z kamieni i brązu, może być żywy.
Mało kto na Węgrzech wie, że Bodrogkeresztúr jest coraz popularniejszym celem pielgrzymek. Jednym, choć dalece nie jedynym, powodem jest to, że większość pielgrzymów przybywa spoza Węgier. O tym ośrodku pątniczym opowiadam w 72 odcinku podcastu Radio Polonia Węgierska (25:00).
1. Powitanie 2. Serwis polonijny 3. Przegląd prasy węgierskiej 4. Przegląd prasy polskiej 5. Jeż Węgierski w eterze 6. Urywki historii 7. Pożegnanie
Autorzy: R. Rajczyk, I. Balazs, J. Celichowski, P. Piętka
Gdyby zapytać kogoś o cele pielgrzymek na Węgrzech spodziewam się, że, w pierwszym rzędzie, padła by nazwa Máriapócs – tamtejszy kościół grekokatolicki odwiedził nawet w 1991 roku Jan Paweł II, a potem może Mátraverebély. Co bardziej inkluzywni zapewne wspomnieliby siedmiogrodzkie Csíksomló, które co roku w Zielone Świątki przyciąga ogromne tłumy wiernych.
Padną może też inne nazwy pomniejszych ośrodków pątniczych ale nikt zapewne nie wspomni Bodrogkeresztúr.
Ta położona koło Tokaju wieś celem pielgrzymek stała się stosunkowo niedawno. Ich powodem jest grób słynnego rabina Sájele Steinera, który umarł tam w 1925. To miejsce pielgrzymek Żydów, od około dziesięciu lat na rocznicę jego śmierci przyjeżdża, z całego świata, coraz więcej chasydów. Ich liczba niekiedy przekracza dziesięć tysięcy. Zważywszy na to, że mieszkańców wsi jest około tysiąca, robi to ogromne wrażenie.
Opis życia i czynów rabin Sájele do złudzenia przypomina chrześcijańskie hagiografie. Rabin miał udzielać rad a zwracali się do niego licznie zarówno Żydzi jak i chrześcijanie, nie czynił różnic między nimi. Przewodził życiu duchowemu i religijnemu. Zajmował się działalnością dobroczynną, między innymi organizował pomoc dla żydowskich uchodźców z Galicji w czasie pierwszej wojny światowej. Co miał to rozdawał potrzebującym.
Zachowane wspomnienia o nim mają formę kwiatków świętych chrześcijańskich. Oto parę przykładów:
Nigdy nie spał, nigdy się nie kładł, w nocy drzemał na fotelu i wciąż rozmyślał i modlił się
Koło łóżka zawsze miał laskę oraz odświętne ubranie by gdy przyjdzie mesjasz móc powitać go bez zwłoki
Chodził jakby unosił się nad ziemią. Zawsze prowadzono go z dwóch stron, gdy szedł ustępowano mu. Bezpośrednio z nikim nie rozmawiał, tylko przez tłumacza (zwłaszcza z kobietami).
Było tak, że głód zajrzał w oczy wsi rabina Steinera. Dzięki jego modlitwom akurat przed jego domem w wozie wyładowanym ziemniakami pękło koło i rabin za pół ceny kupił ładunek.
Mój ojciec poszedł do rabina a ten powiedział: nie martw się, dobry Bóg pomoże. Weź winnicę w arendę na rok. Wzięli też a w tym roku plony były tak obfite, że sytuacja materialna rodziny zupełnie się uporządkowała.
Spłonęła synagoga, a nawet i stół, przy którym się modlił rabin ale jego modlitewnik pozostał nietknięty.
Słyszałem wielkie grzmoty. Piorun strzelił w domu Antoniego. Święty człowiek poszedł tam, wbił nóż w belkę i ogień zgasł.
Pewien mężczyzna regularnie przepijał swoją wypłatę. Jego żona poszła poskarżyć się rabinowi. Ten dał jej kostkę cukru by dała ją mężowi. Zrobiła tak a on od tej pory przestał chodzić do karczmy bo nie mógł znieść jej woni.
Jego pogrzeb przyciągnął olbrzymie tłumy. Wzięli w nim udział Żydzi i chrześcijanie, wielu przybyło z daleka: na stacji sprzedano dwanaście tysięcy biletów.
Bodrogkeresztúr na Węgrzech kojarzony jest z tokajskim winem, i mało kto słyszał pewnie o cudownym rabinie Sájele, a dla chasydów ta wieś jest to jedno z najważniejszych miejsc w całym kraju, jest na tyle ważna by podróżować tu przez pół świata. Niesamowite jest dla mnie jak to samo miejsce może mieć tak odmienne znaczenie dla różnych ludzi.
1. Powitanie – 00:00
2. Serwis przygotowany przez Igę Kolasińską – 02:43
3. Autorski przegląd polskich tygodników Roberta Rajczyka – 04:40
4, Jeż Węgierski w eterze czyli felieton Jerzego Celichowskiego – 10:25
5. Rozmowa z dr hab. Tadeuszem Kopysiem o gen. J. Bemie – 17:31
6. Książka na Głos – 55:22
7. Urywki historii – Izabela Gass o hungarikach w Warszawie – 59:31
8. Pożegnanie – 01:01:14
Na domu przy ulicy Népszínház 46 w ósmej dzielnicy znajduje się tablica z następującym napisem:
Ulicę Népszínház nazwano Małą Warszawą ze względu na podobieństwo do powstania w getcie. To tu między 15 a 17 października 1944 roku żydowscy cywile, członkowie oddziałów pracy i żołnierze chwycili za broń przeciwko niemieckim okupantom i współpracującym z nimi strzałokrzyżowcom. Odwet był straszliwy. Niech będzie błogosławiona pamięć bohaterów i męczenników!
Z okna tego budynku miano ostrzelać patrol strzałokrzyżowców (lub Niemców), za co go zaatakowano mordując jego mieszkańców. W niektórych relacjach pojawiają się czołgi Tygrysy, które oddały strzały w dom. Walki miały się rozszerzyć i trwać długo.
Tyle tylko, że relacje świadków są sprzeczne i często oparte tylko na zasłyszanych informacjach. Pojawiają się w nich różne adresy. Strzały z okna miały paść z rąk zdesperowanych członków oddziałów pracy bądź też członków żydowskiego ruchu oporu. Pojawia się nawet teza, że była to prowokacja: strzałokrzyżowców z okna zabił dozorca, sam nie-Żyd, który chciał w ten sposób wywołać represje przeciwko Żydom. Strzałów miało być kilka lub miała to być wielogodzinna strzelanina w całej okolicy. I tak dalej.
Historycy z Centrum Holocaustu oraz Yad Vashem, z którymi na ten temat rozmawiałem, uważają, że to legenda miejska. Zdaniem jednego z nich Kis Varsó, bo tak brzmi po węgiersku Mała Warszawa, odpowiada na zapotrzebowanie na akt oporu przeciwko wywózkom zaprzeczający opinii o biernym poddaniu się eksterminacji przez Żydów.
Jednak mimo tego nie jest tak, że w Budapeszcie w tym czasie zabrakło ludzi gotowych stawić opór strzałokrzyżowcom i Niemcom. Syjonistyczny ruch oporu, mimo swojego potencjału bojowego, świadomie unikał starć zbrojnych – szanse przeżycia były dla Żydów dużo wyższe w Budapeszcie jesienią 1944 roku niż w Warszawie w kwietniu 1943 kiedy wybuchło tam w getcie powstanie. Chciał on przede wszystkim ocalić jak najwięcej Żydów dla przyszłego państwa żydowskiego. Do mistrzostwa doprowadził sztukę fałszowania dokumentów, co pomogło wielu uniknąć śmierci. Ponadto, i tu pojawia się autentyczny wątek polski, przykład dopiero co tragicznie zakończonego powstania warszawskiego działał odstraszająco wobec głosów wzywających do akcji zbrojnej. I koniec końców siedemdziesiąt tysięcy Żydów przeżyło w Budapeszcie.
Ta historia, mimo że niepotwierdzona, i tak wskazuje na związki łączące Polskę i Węgry. Na to, że także dla polskich i węgierskich Żydów kraje te potrafiły być dla siebie punktem odniesienia.
Nie chcę bronić dziadka ani szukać dla niego usprawiedliwienia.
W odniesieniu do historii Holocaustu na Węgrzech uważam, że niemiecka okupacja nie była tu usprawiedliwieniem, co najwyżej wymówką. Ofiary były Węgrami i zdecydowana większość morderców również była Węgrami. Trudność powoduje to, że traktujemy to jako problem żydowski […]. Jeśli tak myślimy to podtrzymujemy ten podział, którego dokonano w latach 20-tych, 30-tych, 40-tych. Przełammy to, w ofiarach zobaczmy braci, towarzyszy, współobywateli. I w mordercach nie dostrzegajmy tylko zabójców, ale zauważmy też jak z kogoś robi się morderca. Jestem tu by powiedzieć: jesteśmy razem w bólu, we współczuciu.
Nieprzypadkowo te słowa zrobiły wrażenie. Do takiego podejścia do tego, co robili tu strzałokrzyżowcy ani wśród nich samych ani wśród ich potomków nie jesteśmy przyzwyczajeni. Tu na ten temat panuje cisza, brak wyrazów skruchy czy też poczucia winy.
To stało się jednym z powodów, dla których Gábor Zoltán napisał Orgię. Ta powieść dokumentalna opisuje działalność organizacji nyilasów w XII dzielnicy Budapesztu – tej właśnie gdzie burmistrzem jest Pokorni – pod koniec 1944 i na samym początku 1945 roku. Tytułowa orgia to amok nienawiści i przemocy, także seksualnej.
W szeregu wywiadów autor tak opsiywał inspiracje do napisania powieści. „Wciąż mam to poczucie, że nic nie zostało zamknięte w 1945 roku, i że od jakiegoś czasu wracają z coraz większą mocą tendencje lat 20-tych, 30-tych, 40-tych.” „Trzeba powiedzieć, że terror strzałokrzyżowców czy też nawet Auschwitz nie spowodowały traumy u Węgrów.” Podkreśla, że nawet po upływie wielu lat nyilasowie nigdy nie wyrażli skruchy za swoje czyny.
Choć nie mówi tego wprost to czuje się, że Orgię napisał by wstrząsnąć społeczeństwem, szokiem obudzić zmusić je do spojrzenia w lustro. I chyba mu się to częściowo przynajmniej udało, o czym świadczy popularność książki.
W powieści strzałokrzyżowcy występują pod swoimi nazwiskami. Wspomniany jest tam też dziadek Pokorniego (na stronach 66, 101, 267, 272 i 277). To co robią i mówią oparte jest na dokumentach. Zoltán mówi, że wszystko pisał tak by mógł to potem bronić w sądzie choć do tej pory nikt go za książkę nie pozwał.
A opisuje rzeczy straszne. Nyilasowie w tym okresie, mimo że trwało oblężenie Budapesztu i odgłosy walk było nieustannie słychać, zajmowali się łapaniem Żydów i innych podejrzanych jednostek oraz rabunkiem, wszystko w patriotycznej otoczce.
Złapane osoby torturowano, istniała reguła dwudziestu minut, którym, co najmniej, miano poddać wszystkich, wliczając w to i dzieci. Tortury były wymyślne, szacunek wewnątrz grupy zdobywało się tworząc nowy sposób męczenia. Regułą były udręka z elementami seksualnymi, gwałty były normą. Celem było odebranie ofiarom godności, poniżenie ich w maksymalnym stopniu.
W torturach udział brali nie tylko mężczyźni ale i kobiety. A także były zakonnik, który w dalszym ciągu chodził we franciszkańskim habicie i wygłaszał płomienne, zagrzewające do walki kazania w kościele, perwersyjny ojciec András Kun.
Żydów zwykle na końcu mordowano. Prowadzono ich nad Dunaj i tam rozstrzeliwano, ciała wpadały do wody, bywało, że mordowano ich blisko miejsca ich uwięzienia i tortur. „Ciotka Erzsi czekała na nich z kolacją, tam ich zawieźliśmy”, tak brzmi typowy dowcip strzałokrzyżowców nawiązujący do mostu Elżbiety (Erzsébet – Erzsi), skąd zrzucano trupy. Autor zresztą włożył wiele wysiłku w jak najdokładniejsze odtworzenie języka nyilasów.
Pomnik Żydów rozstrzeliwanych na brzegu Dunaju przez strzałokrzyżowców
Nie-Żydom niekiedy składano propozycję nie do odrzucenia: mogą przyłączyć się do strzałokrzyżowców i „walczyć o Węgry” albo … Taki los przypadł głównemu bohaterowi książki, Rennerowi. Właściciel małej fabryki wyrobów metalowych ma żonę Żydówkę, kochankę Żydówkę i pomaga Żydom. Zostaje aresztowany, po strasznych torturach zgadza się przyłączyć się do swoich oprawców. To również prawdziwa historia choć zmyślone nazwisko: Zoltán ofiarom zapewnił w książce anonimowość a Rennera, mimo wszystko, za jedną z takich ofiar uznał.
Kim są strzałokrzyżowcy przedstawieni w książce? W większości to niższa klasa średnia, dla nich obecna sytuacja oznacza możliwość rewanżu za poniżenia wynikające z ich pozycji społecznej. Warto przytoczyć tu scenę uroczystego zebrania nyilasów kiedy zaproszona historyczka wygłasza wykład o następującej treści. Przywódca strzałokrzyżowców Ferenc Szálasi wypełnia przesłanie Györgya Dózsy, który w XVI wieku przewodził rewolcie chłopskiej skierowanej przeciwko magnaterii. Osiemnastowieczni Kurucowie walczyli przeciwko panom szkodzącym swojemu narodowi i barbarzyńskim wrogom. Franciszkanie zagrzewali lud do walki – inne zakony daleko były od prostych ludzi. Tak jest i dziś, to franciszkanie najgorliwiej przyjęli Szálasiego gdy ten ruszył na objazd kraju. Ukoronowaniem tego jest jego przyjaźń z ojcem Kunem.
W wywiadach Zoltán podkreśla, że uproszczeniem byłoby zrównywać nyilasów z plebsem. Mieli poparcie w różnych kręgach społecznych. W relatywnie wolnych wyborach w 1939 roku strzałokrzyżowcy zdobyli 15% głosów stając się największą partią opozycyjną. Szereg innych partii zresztą reprezentowało podobnie skrajnie prawicowe poglądy. To nie było ciało obce w społeczeństwie.
Mimo tego, że to książka ważna dla zrozumienia najnowszej historii Węgier, nie doczekała się tłumaczeń na obce języki. Wyjątkiem jest polski: jej fragment ukazał się w Zeszytach Literackich.
Jednym z tego powodów mogą być przerażająco szczegółowe opisy okrucieństwa nyilasów niebezpiecznie zbliżającej się do pornografii przemocy. Problemem może też być bezkrytyczne oparcie książki na dokumentach sądowych, których wiarygodność, jak to wyjaśniła mi zapytana o książkę znajoma historyczna zajmująca się tym okresem, zostawia często dużo do życzenia.
Warto wspomnieć o drugiej książce Zoltána, którą napisał on w zasadzie równolegle z Orgią, chodzi mi o jego Sąsiada (Szomszéd). Jest to w zasadzie duży esej, w którym, z niezwykłą erudycją, opisuje on część XII dzielnicy, w której dorastał a potem mieszkał a która też była terenem działalności grupy strzałokrzyżowców opisanej w Orgii. Autor przedstawia kolejne budynki, ich historię, ich twórców, ich mieszkańców. Opisuje przedstawicieli elit – pisarzy, polityków, architektów – wskazuje na powiązania między nimi. Wyszukuje wśród nich bogato reprezentowanych nyilasów i ich zwolenników (choć nie tylko – tu miał niektóre ze swoich domów dziecka ratujący Żydów Gábor Sztehlo). Przywodzi wydarzenia, w których brali udział. Łączy współczesność z okołowojenną przeszłością.
Odręcznie narysowany plan okolicy, o której mówi książka – to wszystkiego kilka ulic i miejsc
Ciekawostką jest, że pojawia się w niej wątek polski w postaci o. Maksymiliana Kolbego. Przeciwstawiona jest wspomnianemu byłem franciszkaninowi, Andrásowi Kunowi. Najwyraźniej autot nie jest świadom kontrowersji związanych z zarzutami antysemityzmu, które Kolbemu czyniono.
Obie książki konfrontują czytelnika z kwestią roli strzałokrzyżowców w historii Węgier. Zoltán argumentuje, że nie był to przypadkowy epizod, pokazuje ich zakorzenienie w społeczeństwie, wskazuje na poprzedników w postaci oddziałów siejących biały terror po krótkotrwałym okresie komunizmu na Węgrzech zaraz po pierwszej wojnie światowej, przypomina powierzchowne tylko rozliczenia, brak skruchy u zbrodniarzy i społeczną amnezję w odniesieniu do tych wydarzeń. To nie był margines, argumentuje. Wydźwięk jest pesymistyczny, autor cytuje Máraia, który w odniesieniu do tego okresu napisał „społeczeństwo pokazało swoją prawdziwą twarz”.
Paradoksalnie, może te książki jednak, choćby w niewielkim stopniu, przyczynią się do tego, by Węgrzy zaczęli konfrontować ten fragment swojej historii.
O serbskim grafiku Aleksandrze Zografie (pseudonim Sašy Rakezicia) miałem przyjemność już pisać wcześniej. Niedawno dowiedziałem się o czytelnika Miłosza (dzięki Miłoszu!), że Zograf wydał komiks o węgierskim poecie Miklósu Radnótim. Komiks przetłumaczyłem, oto on.
Poniżej piszę nieco o tym jak doszło do jego powstania i o jego szerszym kontekście. Ale najpierw oddaję głos Zografowi – i Radnótiemu.
Zainteresowawszy się komiksem o Radnótim, umówiłem się z Zografem na rozmowę przez skype’a by się dowiedzieć skąd pomysł na taką publikację.
To dłuższa historia, jak mi opowiedział Zograf. Jego rodzice mają domek letni w leżącej niedaleko Boru Gamzigradskiej Banji, dlatego też spędził on w tej okolicy niejedne wakacje. Na temat miasteczka zrobił komiks, który opublikował we włoskim tygodniku Internazionale. Trafił na niego tam włoski fotograf Emanuele Mascioni, którego zaintrygowało to miejsce. Choć na codzień zajmuje się fotografią modową, zdecydował się zrobić materiał o tym górniczym miasteczku. Zdjęcia pokazano na wystawie w budapeszteńskim Instytucie Włoskim w ramach festiwalu fotografii. Mascioni poprosił Zografa, który go zainspirował do podjęcia tematu, by ten napisał wstęp do wystawy, i tak obaj znaleźli się w Budapeszcie.
Wszyscy ludzie, którzy przyszli na otwarcie wystawy kojarzyli Bor jako miejsce gdzie więziony był Radnóti. Zograf wtedy usłyszał o nim, jak mi powiedział, to był moment, kiedy zainteresował się jego postacią. Mascioni zaproponował mu by stworzył komiks, który mógłby być pokazywany razem z jego zdjęciami. Tak też się stało, odbyły się już dwie ich wspólne wystawy w instytutach węgierskich w Rzymie i w Belgradzie.
Biblioteka w Borze, która w 1979 roku opublikowała wiersze Radnótiego (w przekładzie Danilo Kiša) a teraz postanowiła dokonać ich ponownego wydania zwróciła się do Zografa z prośbą by zgodził się na umieszczenie swojego komiksu w tym nowym wydaniu, które w międzyczasie się już ukazało. Komiks włączony też został do wystawy na temat pracy przymusowej, którą zorganizował Instytut Goethego w Belgradzie.
Zograf opowiedział mi, że pracę nad komiksem poprzedził dłuższy proces zbierania informacji. Poza samym ustalaniem faktów związanych z obozem w Borze oraz samym Radnótim, Zograf dużo uwagi poświęcił kwestiom wizualnym: jak wyglądały wówczas mundury niemieckie i węgierskie, jak wyglądał obóz, itd.
Osoba Alberta Csillaga opisanego w komiksie jest ważna dla Zografa. To artysta, który stracił życie za to co narysował, dla twórcy komiksów to w naturalny sposób ważna postać.
Niesamowite jak żywa jest pamięć o Radnótim w samym Borze. Jest on chyba najbardziej znanym więźniem obozu. Wspomniałem już o bibliotece, która prowadzi szereg działań związanych z jego postacią. W miasteczku stoi pomnik poety, drugi już bo pierwszy, stojący w bardziej odludnym miejscu, został ukradziony, zapewne na złom.
Ciekawostką związaną z pomnikiem Radnótiego jest to, że stoi on w kilku miastach. Poza Borem ta praca znanego węgierskiego rzeźbiarza Lajosa Vargi znajduje się w Budapeszcie, Mohácsu i Sajgótarján.
I na koniec jeszcze jedno: komiks o Radnótim jest częścią nowej książki Zografa zawierającej historie z okresu drugiej wojny światowej. Ukazała się ona po serbsku w odcinkach w tygodniku Vreme, po niemiecku wychodzi w marcu a po włosku we wrześniu. Kiedy polskie wydanie?
Węgierskie wydanie Zeszytu z Boru, tomik wierszy i faksymile zeszytuFaksymile wierszy Razglednica 2 i Razglednica 3Oryginalna okładka zeszytu
Parę dni temu podczas obchodów siedemdziesiątej piątej rocznicy wymordowania 328 osób w XII dzielnicy Budapesztu (ofiarami byli Żydzi a sprawcami strzałokrzyżowcy, węgierski odpowiednik nazistów, ciekawostka: ich lokalnym przywódcą był wówczas oszalały z nienawiści były franciszkanin ojciec Kun) burmistrz tej dzielnicy Zoltán Pokorni wygłosił przemówienie [HU]. Nawiązał w nim do swojego dziadka Józsefa Pokorniego, który w tamtym okresie, a trwało wówczas oblężenie Budapesztu, przyłączył się do strzałokrzyżowców i wziął aktywny udział we wspomnianych morderstwach w budynkach przy ulicach Maros, Alma i Városmajor, niejednokrotnie odgrywając rolę przywódczą.
To nie jest miejsce, gdzie powinienem się zastanawiać jak z człowieka robi się morderca. […] Nie chcę bronić dziadka ani szukać dla niego usprawiedliwienia.
W odniesieniu do historii Holocaustu na Węgrzech uważam, że niemiecka okupacja nie była tu usprawiedliwieniem, co najwyżej wymówką. Ofiary były Węgrami i zdecydowana większość morderców również była Węgrami. Trudność powoduje to, że traktujemy to jako problem żydowski […]. Jeśli tak myślimy to podtrzymujemy ten podział, którego dokonano w latach 20-tych, 30-tych, 40-tych. Przełammy to, w ofiarach zobaczmy braci, towarzyszy, współobywateli. I w mordercach nie dostrzegajmy tylko zabójców, ale zauważmy też jak z kogoś robi się morderca. Jestem tu by powiedzieć: jesteśmy razem w bólu, we współczuciu.
Tu załamał mu się głos i dłuższą chwilę milczał.
Zapowiedział też, planuje powrócić do kwestii list ofiar umieszczonych na pomnikach a także powrót do kwestii użycia symbolu Turula w pomniku w dzielnicy, w której jest burmistrzem. Do współpracy zaprosił historyków: Gergő Bendegúza Cseha, dyrektora Archiwum Państwowych Służb Bezpieczeństwa, Tamása Kovácsa, dyrektora Centrum Pomięci Holocaustu oraz historyka Krisztiána Ungváryego.
To wymaga pewnego wyjaśnienia. Pomnik w kształcie Turula, ptaka z mitologii węgierskiej, który został zawłaszczony przez skrajną prawicę, postawił poprzedni burmistrz w 2005 roku. Pomnik był postawiony bez pozwolenia, zalegalizowano go dopiero po długich sporach prawnych.
Turul miał upamiętniać ofiary wojny. Ich listę umieszczono na cokole, wśród nazwisk był i dziadek Pokorniego, który zginął od postrzału, dlatego zresztą uniknął powojennych rozliczeń.
Krytycy zarzucali pomnikowi, że pod symbolem oprawców próbuje upamiętnić i ofiary i ich morderców.
Pokorni, którego w międzyczasie wybrano na burmistrza dzielnicy, bronił pomnika proponując rozwiązanie kompromisowe: Turul miał upamiętniać ofiary wojskowe, ofiarom cywilnym miano postawić inny pomnik zlokalizowany gdzie indziej.
Artykuł na temat czynów dziadka Pokorniego ukazał się w październikowym numerze czasopisma Mozgó Világ [HU]. Było to już po jesiennych wyborach lokalnych. Pokorni, jako burmistrz dzielnicy wybrany właśnie na kolejną kadencję, zaproponował na posiedzeniu samorządu by nazwisko jego dziadka usunąć z tablicy na pomniku. Obecne przemówienie było kolejnym gestem jaki uczynił w odpowiedzi na rewelacje tekstu.
Autor publikacji, dziennikarz László Rab, powiedział, że opisane fakty zna od już od 2008 roku ale nie chciał się zaczynać od nowa dyskusji „ojcowie-synowie” jak na Węgrzech nazywa się wyciąganie osobom publicznym czynów ich rodziców – zwykle ojców. Pokorniemu właśnie wyciągnięto w 2002 roku, że jego ojciec, złamany w komunistycznym więzieniu, przez lata działał jako agent pod pseudonimem János Pákozdi. Polityk ustąpił wówczas ze stanowisk w Fideszie, a stał wówczas w partii wysoko bo był przewodniczącym partii i szefem frakcji. Na tym się skończyła się jego kariera krajowa (przedtem był ministrem oświaty).
Przemówienie Pokorniego odbiło się szerokim echem. Wielu przyjęło jako szczery głos pojednania. Stojący po drugiej stronie politycznej barykady burmistrz Budapesztu Gergély Karácsony napisał na facebooku:
Przyszłość domaga się wyznania win przeszłości, szczerego spojrzenia im w twarz. Naszymi rodakami były nie tylko ofiary koszmarnych zbrodni XX wieku ale i ich sprawcy. Wstrząsająca jest odwaga burmistrza Zoltána Pokorniego, żywię do niego za to wielki szacunek.
***
Ta historia rodziny jednego człowieka dla mnie szerzej symbolizuje sam kraj.
Jest tu przeszłość, nieznana bądź też przemilczana. O ile wiemy, Pokorni nie znał historii ojca-agenta. Nie wiadomo jednak ile wiedział o swoim dziadku. Czy świadomy był jego czynów kiedy bronił pomnika Turula? Jeśli tak, dlaczego zdecydował się wnioskować o usunięcie jego nazwiska z pomnika dopiero po ukazaniu się artykułu w Mozgó Világ?
(Swoją drogą warto przypomnieć tu historię polityka Jobbiku, który dowiedział się o sobie, że jest Żydem.)
Jest też instrumentalne użycie historii do bieżącej polityki. Węgry zamykają listę jeśli chodzi o rozliczenia z komunizmem, tutejsze archiwa są trudno dostępne. Ktoś, kto wiedział o agenturalnej przeszłości ojca Pokorniego był na tyle uprzywilejowany, że miał do nich dostęp. Nie wiemy kim był, wiadomo tylko, że po ujawnieniu tych faktów Pokorni wycofał się z pierwszego szeregu polityki.
Poprzez pomnik Turula mamy też przykład upolitycznego sporu o historię. Jak to jest możliwe by nazwisko takiego zbrodniarza jak dziadek Pokorniego mogło znaleźć się na pomniku – i to w dodatku razem z nazwiskami ofiar? Dlaczego rozmywa się odpowiedzialność za zbrodnie mieszając ofiary z oprawcami?
Dalej, Holocaust na Węgrzech prezentowany jest w dominującej formie jako problem żydowski, ewentualnie coś pomiędzy Żydami a Niemcami, Żydzi traktowani są jako osobna kategoria ludzi. Postać Józsefa Pokorniego przypomina, że w dramacie Holocaustu Węgrzy też mieli swój udział.
Mamy wreszcie, i tu już pozytywniej, moment kiedy uznanie ciemnych momentów z przeszłości nie musi być dowodem słabości ani oznaką poniżenia ale raczej aktem oczyszczenia, umożliwiającym budowę przyszłości nie zaprzeczającej zbrodni, które miały kiedyś miejsce a przy tym wyzwolonej od destrukcyjnego po dziś dzień charakteru ich negowania.
Pisałem kiedyś o cudownym rabinie Sájele (Yeshayah) Steinerze, który żył w Bodrogkeresztúr, a którego grób przyciąga obecnie coraz większe tłumy pielgrzymów w rocznicę śmierci (Jahrzeit). Wśród mieszkańców wsi te najazdy pielgrzymów wywołują przerażenie. Ta z jednej strony ogromna popularność rabina wśród Żydów a z drugiej obojętność Węgrów wobec jego osoby połączona z brakiem wiedzy o nim zainteresowały mnie (w wikipedii nie ma na jego temat artykułu w języku węgierskim, jest tylko po hebrajsku, w jidysz i po polsku), więc gdy okazało się, że sąsiad chasyd ma, angielskojęzyczną książkę na jego temat pt. Reb Shayele. The Warmth and Wonder of Kerestir, autor rabin Yisroel Besser, chętnie ją od niego pożyczyłem.
Książka ma podobny charakter do cytowanej w poprzednim wpisie na ten temat węgierskiej publikacji tyle, że jest znacznie obszerniejsza. Tekst zorganizowany jest w rozdziały, te w krótkie historyjki łudząco przypominające katolickie hagiografie. Rabin był dobry, mądry, skromny, pomagał innym, nie dbał o siebie a o potrzebujących, mówią nam te teksty.
Językowo interesujące się użycie masy słów z jidysz nawet wtedy gdy mają one oczywisty odpowiednik w dowolnym innym języku jak na przykład Yid czyli Żyd. Autor z jednej strony pewnie nie chciał pozbawiać słów w jidysz ich szczególnych odcieni znaczeniowych a z drugiej pewnie liczył na to, że czytelnicy, mimo że wybrali książkę po angielsku, będą te słowa jednak znali.
Co ciekawe, historyjki o rabinie Steinerze miejscami nabierają charakteru nie tyle hagiografii co wręcz ewangelii. Weźmy taką, w której cud dokonuje się za pomocą kostki cukru (pojawia się ona także w innych historyjkach) czyli kotzke tzuker.
Kostki cukru jako katalizator ozdrowienia i ocalenia
Mimo, że cotygodniowy Melaveh Malkah seudos przyciągał wszelkiego rodzaju uczestników, jeden z niż wyróżniał się tym, że nie był Żydem. Reb Naftali Yehudah Fogel był wówczas dzieckiem, który widział jak jeden z chasydów podszedł do obcego i zaoferował pomoc.
Gość przedstawił się jako doradca ważnego ministra. Minister chciał rozmawiać z Rabinem, czekał w samochodzie na zewnątrz. Chasyd powiedział Rabinowi, że czeka na niego minister, Rabin odpowiedział by wprowadzić dygnitarza do środka. Posadzono go koło Rabina. Korzystając z tłumacza opowiedział on bolesną historię swojej ukochanej córki, która cierpiała na chorobę jakiej żaden lekarz nie był w stanie wyleczyć.
Znajomy Żyd opowiedział ministrowi o tschude Rebbe i nie mając innych możliwości minister uznał, że musi spróbować. „Proszę” powiedział wśród łez, „pomóż mojej córce.”
Rabin sięgnął do półki sefarim i zdjął z niej trzy kostki kotzke tzuker. Nalał na nie wody, zawinął w kawałek papieru i wręczył ministrowi. „Weź je i daj twojej córce. Kiedy skończy je jeść będzie zdrowa.”
Minister kręcił głową nad niezrozumieniem sytuacji przez Rabina. „Moja córka nie rusza się już od tygodni. Nie jest w stanie ruszyć nawet palcem, a co dopiero jeść cukier!”
Rabin nie odpowiedział. Powtórzył tylko instrukcje i życzył ministrowi wszystkiego dobrego. Ten pocałował Rabina w rękę i wyszedł.
Gdy wrócił do domu zobaczył, że córka siedzi czekając na jego powrót. „Tato, proszę, daj mi cukier od tchudde Rebbe”, powiedziała. Zjadła go i poczuła się lepiej.
Parę tygodni później minister powrócił, tym razem z córką. Przyszli podziękowaś Rabinowi a minister zastanawiał się jak mógłby zapłacić za nieocenioną usługę Rabina.
„Nie chcę żadnych pieniędzy”, powiedział Rabin. „Proszę tylko o to by kiedykolwiek miałbyś okazję pomóc Żydom pamiętaj co się tu stało.”
„I ty też”, wrócił się Rabin do córki. „Kiedy będziesz dorosła wyjdziesz za potężnego ministra. Pamiętaj, bądź dobra dla Żydów!
Przez lata ozdrowienie, którego dokonał Rabin przyniosło ocalenie dla Żydów, którym pomogli minister i jego córka.
Czyż nie przychodzi tu na myśl Jezus ozdrawiający syna urzędnika królewskiego? Czy kostka cukru nie przypomina błota, jakie Jezus zrobił splunąwszy na ziemię i poprzez które potem uzdrowił ślepego?
Zastanawiam się skąd te podobieństwa. Czy po prostu wpadła mi w ręce opisujące życie i czyny rabina Steinera ewangelia według Yisroela Bessera? Czy też ewangelie to takie same opowieści o cudownym rabinie Jezusie? Nie zdawałem sobie sprawy jak bliskie są sobie te żydowska i chrześcijańska narracje.
W kinie węgierskim nie ma w zasadzie filmów rozliczeniowych, nie znajdzie się tu odpowiednika Pokłosia, Idy czy choćby Wyroku na Franciszka Kłosa. Brak też filmów dotykających problemów społecznych jak weźmy Dług czy Cześć Tereska. W tym kontekście unikalny i dlatego (choć nie tylko) wart zobaczenia jest film Ferenca Töröka pt. 1945.
Akcja filmu to parę godzin letniego dnia właśnie 1945 roku. Wojna dopiero co skończyła się we wsi położonej koło linii kolejowej. Atmosfera jest senna od upału. Wójt, a może burmistrz gdyż to może być małe miasteczko, szykuje ślub syna.
Na stację przyjeżdża pociąg, wysiada z niego dwóch Żydów. Wyładowują dużą skrzynię, wynajmują furmana i ruszają w stronę zabudowań prowadzącą polami drogą.
Ich przybycie elektryzuje mieszkańców:
-Wracają -Ilu? -Na razie dwóch
Ten dialog streszcza źródło napięcia. Bo stąd niedawno wywieziono Żydów, burmistrz przejął sklep najbogatszej rodziny, inni zajęli domy czy ruchomości żydowskie. Był kto aktywnie pomógł w wywózce pisząc donosy. Nikt nie ma czystego sumienia. Przybycie Żydów, którzy nic nie mówią i niczego od mieszkańców miasteczka nie chcą, samo w sobie budzi dotąd tłumione wyrzuty sumienia. Te wyrzuty sumienia niszczą ich – często dosłownie.
Końcowa scena na cmentarzu – Żydzi przywieźli pamiątki po swoich bliskich, którzy zginęli bez śladu i teraz te pamiątki grzebią zamiast ciał – kiedy burmistrz „uroczyście obiecuje pamięć o ofiarach” to program dla mieszkańców jak mają sobie radzić z tą niesłychaną zbrodnią, która miała miejsce tuż obok nich i z której nie wyszli czysto: pamięć (zdawkowa) tak, rozliczenia nie.
Film wciąga nie tylko swą fabułą ale i sposobem w jaki ją opowiada. Sam Holocaust przedstawiony jest pośrednio. Na filmie nie ma przemocy, wywózki, mordów ale i tak jest on przerażający, doświadczamy go poprzez wyrzuty sumienia mieszkańców, widzimy go w targającym ich szaleńczym strachu.
Nie bez znaczenia jest warstwa wizualna. Film jest biało-czarny, jakby przejmując tonację ubrań przybywających Żydów, obrazy z wioski są wysmakowane, każdy kadr to osobna kompozycja (dzieło László Rajka). Z lekka hiperaktywny główny bohater burmistrz (Péter Rudolf) nie pozwala oderwać od siebie oczu.
Idylliczny letni dzień zakłócony pojawieniem się żydów skrywa zresztą więcej problemów, z którymi żyją mieszkańcy. Po okolicy szwędają się żołnierze radzieccy, z osobą powracającego z niewoli żołnierza pojawia się zapowiedź nowego systemu. Choć są one w filmie tylko zarysowane widać, że w ich życiu nic już nie będzie jak było.
Węgry, których metaforą to filmowe miasteczko jest, po wojnie Holocaust traktowały właśnie w myśl programu „pamięć (zdawkowa) tak, rozliczenia nie”. Jak dotąd żadne próby przeorania świadomości społecznej w tej sprawie nie wywołały katarktycznej reakcji, nie wydaje się by i ten film wiele tu zmienił: dyskusji porównywalnych do wspomnianej Idy nie było. Mimo to dobrze, że powstał.
Drugi dzień zaczynamy od zwiedzania Suboticy. Znalazłem ich spis na stronie Irány Szabadka, wybrałem spośród nich tego, który znał najwięcej języków i był to strzał w dziesiątkę. Attila Novák, jak się później okazało, nauczyciel angielskiego i hiszpańskiego w gimnazjum masę wszystkiego wie, jest typowym lokalsem i w dodatku bardzo lubi swoją Szabadkę bo tak się to miasto po węgiersku nazywa.
nazwy w Suboticy są podawane w trzech językach: serbskim, chorwackim i węgierskim
Subotica nie jest dużym miastem – ma jakieś 120 tysięcy mieszkańców – ale w przeszłości jej relatywne znaczenie było większe. W momencie powstania Jugosławii była przez pewnien okres największym miastem w tym kraju, także w okresie węgierskim zaliczała się do największych miast. Synagoga i urząd miejski, o których zaraz, były drugimi pod względem wielkości budynkami tego typu na Węgrzech.
Co ciekawe mimo, że Subotica jest nieco tylko większa od takiego Szolnoku ma w sobie zdecydowanie wielkomiejski sznyt. Budynki są bogatsze, historyczne zabytki pokazują, że w swoim czasie konkurowały z najlepszymi, kawiarnie eleganckie – i pełne nawet rano. Tak się nie żyje na prowincji, tak się żyje w dużych miastach.
Attila wprowadził nas do synagogi, która zwykle jest zamknięta dla zwiedzających. Do tej pory tę perełkę charakterystycznej węgierskiej secesji odnowiono tylko z zewnątrz ale i nieodnowione wnętrze również robi wrażenia. Plany węgierskich architektów Marcella Komora i Dezső Jakaba, pierwotnie zrobione dla Szegedu ale tam nie przyjęte, tutejsza wspólnota żydowska wybrała by podkreślić swoje przywiązanie do węgierskości. Po ukończeniu remontu ma tu być sala koncertowa, ale niekiedy będzie służyć dla uroczystości żydowskich.
z zewnątrz
wewnątrz
ten rodzaj ławek podobno jest typowy dla zborów kalwińskich
kopuła
witraż Miksy Rótha
ciekawostka: w sklepie na miejscu tej apteki pracował kiedyś, podobno okradając pracodawcę, Mátyás Rákosi
Urząd miejski, również dzieło Komora i Jakaba, postawiono zburzywszy uprzednio istniejący gmach, który w opinii ówczesnych władz miejskich przestał odpowiadać pozycji i ambicjom miasta. Ten niezwykle zdobny budynek imponuje nie tylko ilością zdobień wypieszczonych w każdym detalu ale i wspaniałym stanem, w jakim się znajduje.
urząd w nocy, pod folią schowana na zimę fontanna z cennymi kafelkami (o ciekawym węgierskim zwyczaju pakowania pomników na zimę pisałem już tu)
Najpiękniejsza jest wielka sala posiedzeń rady miejskiej, która służy niekiedy za salę koncertową a dla osób skłonnych by wysupłać sumę około 140 euro również jako miejsce do zawarcia małżeństwa (nieodpłatnie śluby udzielane są w sąsiedniej, mniejszej ale także bardzo pięknej sali).
wielka sala
sklepienie
detale w różnych częściach budynku – tak, ten ostatni to turul
Ciekawe są witraże, dzieło słynnego węgierskiej witrażysty (ma muzeum w Budapeszcie) Miksy Rótha, który jest też autorem witraży w synagodze. Przedstawiają kilkanaście ważnych postaci w historii węgierskiej. Fascynujący jest zawsze dla mnie taki wybór: jak się decyduje, że ten tak a ten już nie? Witraże w czasach komunizmu były schowane w piwnicy, potem wstawiono je ponownie do okien, które jednak zasłonięto czarnymi kotarami aż jakiś ważny towarzysz zdecydował, że nie ma co się bać martwych królów i witraże znów można było oglądać. Niesamowity jest też dla mnie kult Habsburgów na Węgrzech: na witrażach w centralnym miejscu stoją Franciszek Józef oraz Maria Teresa. Traktuje się ich jak własnych królów a nie zaborców.
na lewo FJ, na prawo MT
Na wieżę można wejść, stamtąd rozpościera się piękny widok na miasto, żaden inny budynek nie jest dość wysoki by go zasłonić.
synagoga widziana z wieży
Dziś te budynki to zabytki, klasyki węgierskiej, ale kiedyś przecież wymagało to ogromnej odwagi ze strony obywateli Szabadki by zdecydować się na tak nowoczesne rozwiązania.
ciekawostka: na bannerze reklamującym hotel jest odwołanie do artykułu w New York Times, który wpomniał Suboticę wśród „miejsc do odwiedzenia”.
Po urzędzie miejskim obejrzeliśmy ostatnią perełkę tutejszej secesji: pałacyk Reichla. Reichl był tutejszym architektem, który kupił sobie parcelę naprzeciw ulicy prowadzącej do dworca. To w swoim czasie był prestiżowy adres więc mimo, że chciał mieć tylko zwykły dom rodzinny władze miaste kazały mu zbudować pokaźniejszy budynek, którym cieszymy się i dzisiaj.
pałacyk Reichla, dziś jest tam muzeum
Przechadzkę zakończyliśmy w kawiarni Boss mieszczącej się na tyłach pałacu. Jej właścicielem jest jeden z najważniejszych tutejszych przedsiębiorców Lajos Csákány. Dostał on to miejsce pod warunkiem odrestaurowania tylnej części pałacu, co z pietyzmem wykonał, między innymi sprowadzając dachówki z fabryki majoliki Zsolnay w Peczu.
Wieczorem poszliśmy na spacer po Paliczu, czyli letniskowym przedmieściu Suboticy rozłożonym nad jeziorem. Miało ono kiedyś właściwości letnicze ale po katastrofie ekologicznej w latach 70-tych, kiedy wskutek wymarcia całego życia trzeba było wymienić całą wodę, je utraciło.
Nad jeziorem nastrój monarchii. Sporo budynków z przełomu wieku, pawilon kąpielowy dla kobiet Komora czy wieża wodna wnoszą elementy secesji. Mimo, że Serbia nie jest bogata w tej chwili zdumiewa świetny stan w jakim się znajdują.
Jeż Węgierski 
.jpg){kind=link}
