Nie raz zdarzało mi się narzekać na unikanie przez kino węgierskie współczesnych tematów społecznych. Robi się tu, lepsze czy też gorsze, filmy na różne tematy, pojawił się na przykład subtelny film o autyźmie (Dusza i ciało – Testről és lélekről), są hojnie sponsorowane przez państwo, nierzadko ciężkawe, filmy historyczne jak Hadik, jest nieco kryminałów, na przykład Budapest Noir, powstają niezbyt śmieszne komedie, weźmy tu Nagykarácsony ale generalnie tego co się dzieje wokół nas w filmach raczej się nie zobaczy. Filmy nie są częścią dyskusji społecznych.

Aż tu objawienie, pojawił się film pt. Bez powietrza (Elfogy a levegő), będący zresztą kinowym debiutem Katalin Moldovai. Warto zacząć od tego, że oparty jest on, choć nie całkowicie to jednak w dużej mierze, na autentycznych wydarzeniach.

Nauczycielka węgierskiego ze znajdującej się w siedmiogrodzkim miejscowości Torda gimnazjum Adela Stan poleciła swoim uczniom do obejrzenie film Agnieszki Holland pt. Całkowite zaćmienie. Opowiada on o życiu Artura Rimbaud przedstawiając, między innymi, jego homoseksualny związek z innym poetą, Paulem Verlainem. Jeden z rodziców jej uczniów dowiedziawsyz się oburzony doprowadził do odejścia nauczycielki ze szkoły. Tak jak wspomniałem, to zdarzyło się naprawdę i to nie tak dawno, w 2017 roku.

Filmowa Ana jest nauczycielką z powołania. Lekcje prowadzi w niebanalny sposób, zajmuje się też kółkiem dramatycznym, gdzie zajmują się poezją. W uczniach często udaje się jej wzbudzić zainteresowanie literaturą, dobrze zdają maturę, wielu z nich trafia po szkole na uniwersytet.

Jednak ojciec jednego z jej uczniów dowiedziawszy się o filmie pisze list do szkoły, w którym domaga się wydalenia nauczycielki. Argumentuje, że film jest niewłaściwy dla małoletnich uczniów – mowa jest o siedemnastolatkach, a w ogóle szkoła powinna przekazywać wartości, wśród których nie ma miejsca na homoseksualizm.

Rozmowy z ojcem, które przeprowadzają dyrektorka szkoły a potem i Ana do niczego nie doprowadzają. Sam ojciec jest wpływową lokalnie postacią i doprowadza do wstrzymania dotacji dla szkoły.

Dla Any zaczyna się seria komisji, które zajmują się jej sprawą. Podejmują kolejne decyzje, od prostej nagany, żeby pokazać, że Ana została ukarana nie robiąc jej zbyt wielkiej krzywdy, kończąc na zawieszeniu jej w pracy. W międzyczasie pozostaje coraz bardziej osamotniona, grunt usuwa się jej pod nogami czyli, jak to się mówi po węgiersku, powietrze wokół niej zaczyna rzednąć (stał tytuł).

Tyle ta historia, która, sprawnie opowiedziana, już sama w sobie robi wrażenie. Parę rzeczy subtelnie pozostaje niedopowiedziane do końca, pozostawiając inteligencji widza odczytania ich z filmowego obrazu. Dobrym przykładem jest tu scena kiedy dyrektorka szkoły dzwoni do burmistrza: nic nie mówi tylko słucha tego, co mówi on jej przez telefon a ze zmieniającego wyrazu jej twarzy od razu rozumiemy, że szkoła dotacji nie dostanie.

Film nie oszałamia tempem ani nie czaruje spektakularnymi widokami – jego akcja dzieje się w prowincjonalnym, dość bezbarwnym siedmiogrodzkim mieście – a jednak jest wizualnie ciekawy. Siedmiogród, i to nie ten mityczny, jak sobie go wielu wyobraża, ale autentyczny z wyraźnie odciśniętym piętnem socjalistycznej Rumunii Ceaucescu, rzadko pojawia się w kinach. Jest to trochę inny świat, który mimo, że nam współczesny to jednak jakby trochę zapóżniony, co odczuwa się głównie patrząc na ubrania postaci a także samochody czy też wystrój wnętrz.

Swoją kafkowską atmosferę film w dużej mierze zawdzięcza właśnie wnętrzom. Przesadnie wielkie sale o klimacie lat 80-tych, w których spotykają się kolejne komisje stanowią tło znakomicie podkreślające opresywną sytuację, w której znalazła się Ana. To tam mają miejsce spory co do jej „wykroczenia”. To tam, w kulminacyjnym momencie filmu, Ana pyta członków kolejnej komisji, kto z nich widział inkryminowany film a ci odpowiadają milczeniem i odwracaniem głów.

Historia, i ta prawdziwa i ta filmowa, miała miejsce w Rumunii ale oczywistym jest, że mogłaby się zdarzyć także na Węgrzech – a również i w innych miejscach. Jej główny problem autonomii nauczycieli i szkoły, wolności intektualnej i kulturalnej, także w oświacie, homofobii nie jest ograniczony do jednego miejsca. I dlatego też tak poruszająca jest ta historia prowincjonalnej nauczycielki węgierskiego z Siedmiogrodu.

Na koniec jeszcze jedna rzecz. Film dostał nagrodę na 39 Warszawskim Festiwalu Filmowym. Jeszcze niedawno pewnie byłoby to miłe wyróżnienie ułatwiające mu karierę filmu festiwalowego. Teraz jednak, choć tylko z angielskimi napisami, jest on dostępny także na Netfliksie, co znakomicie ułatwia dostęp do niego wszystkim zainteresowanym. Warto z tego skorzystać.